Roszczenie o zapłatę zachowku powstaje, gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci niż powołanie do spadku. Nadto uprawnieni do zachowku mogą być także spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.

 Zgodnie z  art. 991 par. 1 kodeksu cywilnego (zwanego dalej k.c.) uprawnieni do zachowku są:

-  małżonek

-  zstępni ( np. dzieci spadkodawcy)

- rodzice  spadkodawcy

Warunkiem prawa do zachowku w przypadku wyżej wskazanych osób jest to, aby były one uprawnione do dziedziczenia z ustawy.  Np. zgodnie z art. 931 par. 1 k.c. dziecko dziedziczy z ustawy po zmarłym rodzicu, zatem należy  mu się zachowek.

Nie są uprawnione do zachowku:

- osoby  uznane za niegodnych,

- osoby, które zrzekły się dziedziczenia,

-osoby wydziedziczone przez spadkodawcę,

-  małżonek, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 k.c.   

Wysokość zachowku

Zachowek odpowiada wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Prawo do dwóch trzecich udziału spadkowego mają tylko osoby małoletnie lub trwale niezdolne do pracy.

Obliczając wysokość zachowku ustalamy czystą wartość spadku tj. od aktywów odejmujemy długi spadkowe. Nie uwzględniamy jednak zapisów i poleceń, choć stanowią one długi spadkowe.  Do spadku doliczamy także darowizny, ale nie wszystkie.  Nie doliczamy do spadku:

-   drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,

-   darowizn dokonanych przed więcej  niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku

-  darowizn na rzecz osób  niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku

- darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka

- jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, nie uwzględniamy darowizn  uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał  zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona  na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

Przykład 1:   Po spadkodawcy spadek odziedziczyło dwóch pełnoletnich synów A i B, jeden z nich tj. B otrzymał za życia spadkodawcy darowiznę o wartości 100.000zł. W spadku nie pozostały żadne wartościowe przedmioty.   W tej sytuacji  A ma prawo żądać zachowku od B. Do spadku należy zaliczyć wartość dokonanej darowizny w wysokości  tj. 100.000zł. A ma prawo żądać od B kwoty 25.000zł ( ¼ z kwoty 100.000zł).

Przykład 2: Spadkodawca miał dwóch pełnoletnich synów A i B oraz żonę, zostawił testament, w którym do spadku powołał tylko syna  A.  Za życia dokonał darowizny domu o wartości 300.000zł na rzecz syna  A. W spadku pozostał drugi dom o wartości 600.000zł.  W tej sytuacji prawo do   zachowku ma B oraz żona spadkodawcy. Ponieważ zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. udział każdego ze spadkobierców, gdyby dziedziczyli z ustawy wynosiłby 1/3.   Zachowek zaś wynosi ½  tego co by otrzymali  w spadku,  należny zachowek to 1/6  wartości spadku.  Wartość spadku wynosi 900.000zł ( 600.000+ 300.000 - zaliczamy darowiznę na rzecz A). Zachowek B i żony spadkodawcy wynosi po 150.000zł ( tj.  1/6 kwoty 900.000).

Zaliczanie darowizn na poczet należnego zachowku

Na należny zachowek zalicza się zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku. 

Przykład: Spadkodawca miał syna  A i B, do spadku powołał tylko B. Za życia podarował B samochód o wartości 50.000zł. Spadek stanowi dom o wartości 300.000zł, doliczmy na potrzeby zachowku wartość darowizny w kwocie 50.000zł. Zatem na potrzeby zachowku substrat spadku wynosi 350.000zł. B dziedziczyłby z ustawy spadek o wartości 175.000zł, ale zachowek wynosi ½  tej kwoty, co stanowi 87.500zł. Teraz należy zaliczyć na poczet zachowku darowiznę dokonaną na rzecz B w kwocie 50.000zł. Zatem B ma roszczenie do A o zachowek w kwocie 37.500zł ( 87.500zł – 50.000zł).

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat  pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z  tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny  przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

www.radca-poznan.eu